Bata Ayakkabı – Strateji İçin Bir Çaba
Bata Shoes, Modern Çek Cumhuriyeti’nde Moravia’daki bir kasaba olan Zlin’de Tomas Bata tarafından kurulan İtalyan bir aile şirketidir. 100 yıldan fazladır faaliyet göstermekte olan bu şirket, 69 ülkeye her yıl 200 milyon çiften fazla ayakkabı satmakta ve 40.000’i aşkın çalışanı bulunmaktadır.
Tomas Bata kurduğu işin sadece zenginlik yaratma aracı değil, aynı zamanda mimari ve sosyal reform yoluyla toplumun gelişimini destekleyen bir araç olduğuna dair tutkulu bir inanca sahiptir. Bata Shoes’un vizyonu para ve yaşam standartlarının iyileştirildiği topluluklar için değer sunmaktır. Şirketin bu vizyonu nesilden nesle aktarılmaya çalışılmıştır.
Kurucu başkan Tomas Bata vasiyetini belirletmeden 1932 yılında uçak kazasında hayatını kaybeder. Oğlu Thomas Bata henüz 17 yaşında olduğundan firmanın sorumluluğunu almaya henüz hazır değildir. Bu yüzden şirketin başkanlığına amcası Jan Bata getirilir. Thomas şirkette çalışarak büyürken babasının yerine geçmeye kararlıdır. Thomas reşit olunca amcası Jan Bata şirketi devretmekten kaçar ve amca ile yeğen arasındaki bu savaş mahkemeye taşınır ve bu durumdan Bata Shoes’u oldukça yıpratır. Savaşın sonunda 1966 yılında Thomas Bata 47 yaşında iken azim ve kararlılıkla hisselerini amcası Jan Bata’dan alır.
Thomas Bata 1946 yılında İsveçli Sonja Wettestein ile evlenir. Thomas ile Sonja yeni Bata Shoes Organisation’ı Kanada’da kurmaya başlamıştır. Sonja, Bata Shoes yönetim kurulunda karar aşamasında kilit bir isim halini almıştır. Sonja ve Thomas, insanların üst düzey yöneticilere soyadlarıyla hitap ettikleri muhafazakâr bir kültüre sahip, oldukça ademi-merkeziyetçi bir organizasyon inşa etmişlerdir. Dolayısıyla Bata’ Shoes’un potansiyelini tam olarak kullanma fırsatları eksik kalmıştır ve Nike, Adidas gibi küresel markaların ortaya çıkışıyla rekabet edememiştir.
Bata Ailesi’nin üçüncü kuşakları olan Thomas George Bata (Tom Jr.) ve üç kız kardeş Christine, Monica ve Rosemarie ile aile daha da büyür. Ancak muhafazakâr kültür ve orta Avrupa kökenleri, yönetimde kadının yeri olmadığını için şirketi devralacak kardeş Tom Jr. olmuştur. Üç kız kardeş Bata’nın bölgesel şirketlerinin çeşitli kurumlarında çalışırlar ancak aktif rol oynamazlar. Öte yandan Tom Jr.’ın İngilizce eğitimi alması için Toronto Üniversitesi’ne gönderilir. Ailesinin desteği ile birkaç yıl rakip ayakkabı firmasında çalıştıktan sonra Harvard Business School’dan MBA derecesi alır. Bata yönetim kuruluna katılmadan önce tamamen iyi bir eğitimle donatılmıştır.
Tom Jr. 36 yaşında iken Bata Ltd’nin başkanı ve müdürü olur. Ancak ikinci kuşaklar şirketin yönetiminden vazgeçmek niyetinde değillerdir. Dolayısıyla şirketin başında üç büyük kişi vardır. Anne Bata (Sonja), Baba Bata (Thomas) ve zeki ve kararlılığı ile öne çıkan Tom Jr.
Tom Jr. yönetim pozisyonunda olmasına rağmen içe dönük bir tarzı vardır ve liderlik özelliklerini göstermemektedir. İşe devam edebilmesi için girişken olan babasından ayrılması gerektiğinin farkındadır. Thomas Bata yaşlandıkça Sonja kendi başına, ilk önce gayri resmi sonra da şirketin resmi yönetim kurulu üyesi olarak daha güçlü bir güç olarak ortaya çıkar. Tom Jr. şirketin operasyonlarının bir bölümünü borsaya kaydırmak istediğinde Sonja buna itiraz etmiştir. Sonja, Bata’nın Dünya’nın en büyük özel ayakkabı yapımcısı olmasından gurur duymaktadır ve halka açılma fikrinden hoşlanmamıştır. Tom Jr’ı bu kararına inanan birçok kişi olmasına rağmen işi bıraktığını açıklar. Çünkü Tom Jr. ailesinin gölgesinde olmak ve kardeşleri ile de kazanamayacağı bir savaşa girmek istememektedir. Tom Jr. geriye bir adım atmanın, en azından bir süre için şirketten ve günlük işlemlerinden uzaklaştırmanın en iyi yol olduğunu düşünür.
Bata ikinci kuşağın çalışmasının zor bir yer olduğu kabul görmüşken yabancılar içinde bu durum daha zor bir hal almıştır. Bata’nın ilk aile dışından yöneticisi Healt olmuştur. Tom Jr. tam şirketten ayrılacakken Healt’ın yönetim takımı firma için farklı strateji oluştursalar da ikinci kuşak aile üyelerinin katı tutumundan nasiplerini almışlardır. Heath, şirketin pazarlamaya daha fazla konsantre olması gerektiğine ve imalatının büyük bir bölümü için dış kaynak kullanması gerektiğine inanmaktadır. Ancak Thomas Jr.’ın hayat boyu sürecek misyonunu değiştirip operasyonel tarafını teslim etmesini ikna etmek zor bulmuştur. Şirketin stratejisini ileriye götürmek için işe alınan yönetim ile şirket sahipleriyle ciddi şekilde uyuşmamıştır. Healt ileriye dönük hiçbir çıkar yol göremediği için işi bırakmıştır.
Heath’in istifasından sonra, Tom Jr. ve yeni atanan aile üyesi olmayan başkan Jack Butler, Bata’nın operasyonlarındaki sorunları incelemek ve düzeltici önlem almak için bir komite kurarlar. Ancak bu sefer Sonja engeliyle karşılaşırlar. Butler, bir dizi güçlü görüş ayrılıklarının ardından firmaya üye olduktan sadece altı ay sonra istifa eder.
Bata Shoes, CEO olmadan üç yıl boyunca bu şekilde devam etmiştir. 1999’da Bata liderliğini devralacak yeni bir profosyonel aday olan Jim Pantelidis, saygın bir perakende yöneticisidir. Jim’in öncelikli hedefi aile bireyleri arasında ara buluculuk sağlamak olmuştur.
Kasım 2001’de Tom Jr. ve üç kız kardeşi yeni CEO’yu görevden alırlar ve Bata’nın mülkiyet yapısında değişikliğe gidilir. Tom Jr. şirket operasyonlarını yönetmeye istekli olmasına rağmen Bata ailesi üyelerinin, şirket üzerinde doğrudan denetim yapmasını engelleyen güç tarafından engellenir. Kardeşler, on yıldır firmanın bir lideri olmadığı için onun değerinin düşeceğine inanmaktadır ve yeni bir stratejinin gerekliliğine ikna edilirler. Üçüncü kuşak aile üyeleri, aile dışından olan yöneticileri dinlemeye isteklidirler ve ayakkabı endüstrisindeki değişikliklere ayak uydurmak için yeni bir oluşumu kabul etmişlerdir.
Sonunda Tom Jr, kız kardeşler ve dört yabancıyla birlikte yeniden kurulan yedi üyeli yönetim kurulunda CEO’nun rolünü üstlenmeyi başarır. Anne Bata ise, Bata vakfının koltuğuna geçer. Bu yeni yapıyla şirketin kaderi bir kez daha ailenin elindedir. Şirket aile problemlerini bu yeni sistemle aşabilmiştir. İkinci nesilden üçüncü nesle yükselmiş, ortak bir amaç ile daha güçlü bir aile firması olarak güvenle ilerler.
Bata’nın hikayesi ciddi veraset kavgalarının bile bir şirketi yıkamadığının en büyük kanıtıdır. İş ve aile uyumu olmazsa beraberlik çökebilir. Tom Jr. firmayı korumak için yönetim yapısının ve mülkiyetinin değişmesi ve liderliği ele geçirilmesi tartışmalarını bir gün kazanacağını bilmektedir.
Bata’nın hikayesindeki en önemli ders ise aile üyelerinin ve aileden olmayan yöneticilerin bir arada olmasının şirketin büyümesine olan etkisidir. Aile şirketleri, farklı sesler ve güçlü karakterlerin bir bileşimidir ve olaylara yaklaşımında çok deneyimlidirler, bunu aileden olmayan birinin yapması çok zordur. Bata başta yabancılar için ve yabancılarda Bata için hazır değil gibi görünse de bu ikinci kuşak aile üyeleri uygun olmayan yönetim yapısı ile karar alınmasını engellediği görülmektedir. Tom Jr. durumu anlamıştır ve düzeltmek için dışarıdan yabancı yöneticiler getirip, durumu iyice inceleyip bu yapıyı değiştirmeye çalışmıştır.
Kaynak: Famiy Wars (2008). Dominic Houlder and Grant Gordon
